Su museu de is mineralis

Su fabricu de s’Ufìtziu geològiucu (chi serbiat po is atividadis de circa cun is laboratòrius chìmicus e de is mineralis), nascit a s’acabu de is annus 40 po donai una sea adeguada a su “Servìtziu Geològicu mineràriu” de sa Montibèciu – Sotziedadi Italiana de su Prumu e de su Zingu, servìtziu chi studiàt su sterrimentu cumpresu me is cuntzessionis de sa sotziedadi. Su filoni mineràriu de Montibèciu Ingurtosu e Gennemari est longu giai 12 km, est su prus bellu chi nci siat in Europa con unu sterrimentu de galena de importu mannu. Custu filoni est arricu de galena, chi calincuna borta arribat a 3 mm de grussesa e de ganga, chi est fata de Blenda, tipus diferentis de pirite, carbonaus de ferru, sitzillu, argidda.

Inghitzu de su filoni.
Su filoni mineràriu cun totus is sterrimentus de prumu e de zingu de su territòriu de Arbus est nàsciu pro mori de su magma de granitu de s’atividadi vulcànica de su Monti Arcuentu.

Sterrimentus mineràrius
Is sterrimentus mineràrius funt muntonis de mineralis chi non s’agatant a solus ma impari a is arrocas, chi si tzerriat ganga, chi si depit scumpangiai innantis de dda pòdiri imperai. Su sterrimentu de prumu e zingu de Montibèciu est stètiu sfrutau po sèculus. Is mineralis profetosus principalis funt is solfurus de prumu e zingu, chi mera bortas funt acumpangiaus de calopirite e pirite. Impari a custus nci funt puru arroghixeddus de mineralis pregiaus cumenti s’oru, sa prata , su càdmiu o su germàniu.

Is mineràlis
Is mineràlis, de su latinu medievali minerale, funt sustàntzias naturalis no orgànicas, pruschetotu in su stadu frimu, chi funt nàscias pro mori de is acontessimentus geològicus, fìsicus e chìmicus.Duncas funt elementus o compostus schetus, chi no si podint separai in partis diferentis imperendi is màchinas.Is materialis funt diferentis po sa natura diversa de is elementus, e po sa strutura de is àtomus o de is ionis.Ònnia minerali si pòdiri arreconnosci imperendu is propriedadis fisicas e chimicas chi funt sèmpiri is stessas , e in custa manera si podint diferentziai de is àtrus.Nci funt mineràlis fatus de elementus simplis (tzùlfuru, oru, prata), àterus fatus de compostus chìmicus, chi tenint duus o prus elementus cun proporztzionis sempri ugualis.

Calincunu de is mineràlis chi nci funt in su museu

Galena – Solfuru de Prumu (prumu, prata, zrùfuru)
Sa Galena est su minerali printzipali de su prumu, meda bortas impari a àterus mineralis, pruschetotu sa prata (prumu de prata). Su nòmini ndi benit de s’aregu γαλήνη (galene) = mari assentau.

Blenda – Solfuru de Zingu (zingu, zrùfuru)
Sa blenda (mellus a nai “sfalerite”), est unu solfuru de zingu chi tenit unu colori chi cambiat meda po is impuridadis suas.

Sitzìllu – Diòssidu de silìciu
Su sitzìllu est su minerali prus bundantzosu in sa terra (prus o mancu su 12% de su ballùmini suu).

Barite
Sa barite est unu minerali de bàriu, solfau de bàriu. Su nòmini suu benit de su fueddu argegu barys : grai, pro mori de su pesu spetzìficu mannu meda.

Florina – Fluoruro de càlciu
Su nòmini florina (fluorina o spatofluore) ndi benit de su latinu fluere = scallai. De sa florina benit su nòmini de su fluoro e de sa fluorescenza.

Ghìsciu – Biidrato de Solfau de càlciu
Su ghìsciu est unu minerali moddi fatu de biidrato de solfau de càlciu. Su fueddu ghìsciu pertocat materialis diferentis ca si imperant po scriri e pintai.

Calciopirite – Solfau de ràmmini – CuFeS2 Uràmmini, ferru, zrùfuru)
Sa calcopirite est unu solfau de ràmmini e ferru. S’agatat a manera comuna in muntonis cumpatus micro-cristallinus, cun unu colori grogu chi punnat a su birdi.

Siderite
Su nòmini siderite benit de s’aregu sideros (ferru), est unu minerali chi serbit po ndi bogai su ferru. Est stètiu de importu mannu sceti po is natzionis chi no tenint sterrimentus de ferru eant imperau sa siderite po ndi ddu bogai.

Azurite – Carbonau de ràmmini
S’azurite est una pedra de bellesa (ornamentali) pretziosa meda, po su colori e sa luxentesa sua, chi s’imperat fintzas po fai gingillus de ponni auba de is mòbilis.

Malachite – Carbonau de ràmmini
n s’antigòriu beniat imperada cumenti contramazina de is Aregus e is romanus (narànt ca serbiat po no si ingolli). Is minadoris bècius dda tzerriànt “sa birdura de is arrocas” pro mori de su colori suu.

Goethite – Idròssidu de ferru
Pigat su nòmini de su poeta e scriidori tedescu Johann Wolfgang von Goethe. Sa goethite est stètia imperada fintzas de is tempus preistòria cumenti colori.

Limonite – Idròssidu de ferru
a limonite est un’òssidu “idratu” (est a nai ca tenit una parti de àcua) de ferru. Sa limonite est un’ammesturu de mineralis e materialis chena de forma. Est de colori grogu, colori de castàngia, moritu e nieddu, e podit essi luxenti o unu pagu annapau.

Molibdenite – Solfuru de molibdeno
Sa molibdenite serbit po ottènniri su molibdeno, metallu imperau pruchetotu po fai legas spetzialis. In prus si imperat po oliai, po sa pagu duresa sua e poita est poddosu meda.

Pirite – Solfuru de ferru.
Su nòmini suu benit de s’aregu pyr (fogu) ca candu si scudit fait cinciddas . Is aregus dda portànt a trassa de contramazina, is Incas dda imperànt po fai sprigus, in su Medioevu dda cunfondiant cun s’oru, e dda tzerriant “s’oru de is strollicus”

Cerussite
Sa cerussite est unu minerali mudau de sa galena me in is sterrimentus de prumu. S’agatat impari a sfalerite, galena, piromorfite e smithosonite. Su nòmini benit de su latinu Cerussa = prumu biancu.

Calcite
Sa calcite est unu carbonau de càlciu nèutru. Su nòmini benit de su latinu calx chi bolit nai arrocca de carcina, sa stòria de custu minerali pertocat non sceti sa stòria de s’omini ma a manera generali s’ecosistema de mari de su mundu (est unu minerali de importu mannu po organismus medas chi tenint vita).

Emimorfite (Calamina)
In su passau s’emimorfite fiat nomenada puru cun su nòmini de “calamina”, chi oindì in su fueddàriu mineràriu ammostat totus i metallus ossidaus de zingu.

Stibnite (Antimonite)
Unu contu stravanau est alliongiau a su nòmini suu. Po calincunu Antimònio bolit nai Antimonaco ; difatis, parrit chi in su primu medioevu nci fiant paras chi imperànt forchitas po papai fatas de custu metallu; is paras, apustis chi iant papau, s’intendiant mali, e no cumprendiant poita, fintzas a candu unu dotori ddi iat contau de una propriedadi de s’Antinònio: est unu ermètico, est a nai usa sustàntzia chi podit fai caciai. De cussa borta, custa sostàntzia tenit su nòmini de “antimonaco”.

Ossidiana
S’ossidiana est un imbirdu vulcànicu chi si format candu sa lava apicigosa meda est frida. Aundi nc’at meda de custu imbirdu, podeus sciri ca si imperàt in s’antigòriu po fai is puntas de is frècias, puntas de lantzas, e àteras armas e ainas po segai.

Grafite – Carbòniu.
Sa grafite est unu de is stadus de su carbòniu. Est unu condutori elètricu bonu meda chi tenit sa temperadura de scallu prus arta. Dda tzerriant fintzas “mica de is pintadoris”, po sa forma chi tenit e poita lassat arrastus in su paperi. Su nòmini benit de s’aregu γράφειν (grafein), chi bolit nai scriri.

Bauxite.
Sa bauxite est un’arroca fata de fundurulla chi est sa primu fonti chi serbit po fai s’allumìniu.